Zamirler (Adıllar)

[Berktuğ]

Annem en sevdiğim yemeği yapmıştı.
En sevdiğim yemeği babamı beklemeden yedim.

Bu iki cümle yazı veya konuşma dilinde yan yana bu şekilde kullanılmaz.

İkinci cümle değiştirilerek şöyle denir:

Annem en sevdiğim yemeği yapmıştı. Onu babamı beklemeden yedim.

Görülüyor ki birinci cümlede geçen en sevdiğim yemeği sözleri ikinci cümlede yinelenmemiş, bu sözlerin yerini onu sözcüğü almıştır.

Manavdan ıspanak, biber, havuç ve patlıcan aldım. Ispanak, biber, havuç ve patlıcanı dolaba koydum.

Bu iki cümleden ikincisini şöyle yazar veya söyleriz:

Onları dolaba koydum.

İkinci cümledeki ıspanak, biber, havuç ve patlıcan sözcüklerinin yerini onları sözcüğü almıştır.

Bu örneklerden anlaşılacağı üzere, ad olmadıkları halde adların yerine kullanılan sözcükler vardır, bu sözcüklere zamir denir.

* * Zamirler isimlerin yerini tuttuğundan isimlere gelen çekim eklerini alır:

o-n-u, biz-im, sen-den, şu-n-un

* * Kimi zamirler ek aldıklarında köklerinde ses değişikliği olur:

ben-e > bana
sen-e > sana

* * Zamirler sözcük türetilmeye elverişli kelimeler değildir; ancak bazı zamirlerden sözcük türetilebilir:

Ben-cil, ben-lik, kim-lik, sen-li ben-li

* * Zamirler sadece somut veya soyut sözcüklerin değil söz gruplarının da yerlerini tutabilir:

Öğretmen, kardeşine ne söylemiş? cümlesinde ne sözcüğünün yerine şunlar getirilebilir:

derslerine düzenli çalışmasını, ödevlerini zamanında yapmasını veya kötü insanlarla arkadaşlık etmemesini...

Görüldüğü gibi zamirler bu gibi sözlerin de yerine kullanılabilir.

Zamirler ikiye ayrılır:

1. Sözcük durumundaki zamirler
2. Ek durumundaki zamirler



1. Sözcük Durumundaki Zamirler

Sözcük durumundaki zamirler dörde ayrılır:

a) Kişi (şahıs) zamirleri
b) İşaret (im) zamirleri
c) Belgisiz zamirler
d) Soru zamirleri

a. Kişi (Şahıs) Zamirleri

Kişi adlarının yerini tutan zamirlerdir.

I. tekil kişi: ben
II. tekil kişi: sen
III. tekil kişi: o
I. çoğul kişi: biz
II. çoğul kişi: siz
III. çoğul kişi: onlar


Ben gidersem, çocuklara sen bak.
Sen konuşunca, o konuşmuyor.
Biz akşam geç döneriz.
Siz içeride kitap okuyun.
Onlar komşularına iyi davranırlar.

* * Kişi zamirleri iyelik eklerini almaz, bundan dolayı isim tamlamalarında tamlayan olur, tamlanan olamaz:

Onun babası geldi.
Senin hakkını ödeyemeyiz.
Benim ellerimde büyüdü.

Görüldüğü gibi kişi zamirleri bu cümlelerde tamlayan göreviyle kullanılmıştır.

* * Kişi zamirleri, diğer isim çekim eklerini alabilirler:



beni, bana, bende, benden, benim
seni, sana, sende, senden, senin
onu, ona, onda, ondan, onun
bizi, bize, bizde, bizden, bizim
sizi, size, sizde, sizden, sizin
onları, onlara, onlarda, onlardan, onların


* * Şahıs zamirleri, edatlarla grup oluşturabilir:

Bana göre bu soru yanlış.
Bunlara senin için katlandım.
Onun gibi insan az bulunur.
Bizim kadar onlar da suçlu.
Size doğru gittiler.

* * Biz ve siz kişi zamirleri -lar, -ler ekini alarak benzerlik anlamı kazanabilir:

Bizler (bizim gibi olanlar) bilimin gerçeklerine inanırız.
Sizler (sizin gibi olanlar) bu ülkeyi yükselteceksiniz.


* * Ben ve biz zamirleri tamlayan ekini -im şeklinde alır:

ben-im evim
biz-im paramız





Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tamlayanı kişi zamiri olan bir isim tamlaması vardır?

A) Çocuğun sözlerine hepimiz inandık.
B) Bu köyde onun sözü geçer.
C) Sen her olayı abartırsın.
D) Bizim için her fedakârlığı yaptı.

Yanıt: B










Dönüşlülük Zamiri

Dönüşlülük zamiri kendi sözcüğüdür.

Kişi zamirlerinin de yerine kullanılabilen dönüşlülük zamiri, cümlede özneyi pekiştirmek için bulunur:

Kitabı ben kendim ciltledim.
Soruyu seri kendin çöz.





Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "kendi" sözcüğü kişi adılı (şahıs zamiri) ile birlikte kullanılarak özneyi pekiştirme görevi üstlenmiştir?

A) Beni kendisi ona tavsiye etmiş.
B) Bu konuyu siz kendisiyle görüşmelisiniz.
C) Bunu, siz kendiniz böyle istediniz.
D) Söylediklerimi sen kendilerine iletmedin mi?

(2003-LGS)

Yanıt: C

[Berktuğ]

Annem en sevdiğim yemeği yapmıştı.
En sevdiğim yemeği babamı beklemeden yedim.

Bu iki cümle yazı veya konuşma dilinde yan yana bu şekilde kullanılmaz.

İkinci cümle değiştirilerek şöyle denir:

Annem en sevdiğim yemeği yapmıştı. Onu babamı beklemeden yedim.

Görülüyor ki birinci cümlede geçen en sevdiğim yemeği sözleri ikinci cümlede yinelenmemiş, bu sözlerin yerini onu sözcüğü almıştır.

Manavdan ıspanak, biber, havuç ve patlıcan aldım. Ispanak, biber, havuç ve patlıcanı dolaba koydum.

Bu iki cümleden ikincisini şöyle yazar veya söyleriz:

Onları dolaba koydum.

İkinci cümledeki ıspanak, biber, havuç ve patlıcan sözcüklerinin yerini onları sözcüğü almıştır.

Bu örneklerden anlaşılacağı üzere, ad olmadıkları halde adların yerine kullanılan sözcükler vardır, bu sözcüklere zamir denir.

* * Zamirler isimlerin yerini tuttuğundan isimlere gelen çekim eklerini alır:

o-n-u, biz-im, sen-den, şu-n-un

* * Kimi zamirler ek aldıklarında köklerinde ses değişikliği olur:

ben-e > bana
sen-e > sana

* * Zamirler sözcük türetilmeye elverişli kelimeler değildir; ancak bazı zamirlerden sözcük türetilebilir:

Ben-cil, ben-lik, kim-lik, sen-li ben-li

* * Zamirler sadece somut veya soyut sözcüklerin değil söz gruplarının da yerlerini tutabilir:

Öğretmen, kardeşine ne söylemiş? cümlesinde ne sözcüğünün yerine şunlar getirilebilir:

derslerine düzenli çalışmasını, ödevlerini zamanında yapmasını veya kötü insanlarla arkadaşlık etmemesini...

Görüldüğü gibi zamirler bu gibi sözlerin de yerine kullanılabilir.

Zamirler ikiye ayrılır:

1. Sözcük durumundaki zamirler
2. Ek durumundaki zamirler



1. Sözcük Durumundaki Zamirler

Sözcük durumundaki zamirler dörde ayrılır:

a) Kişi (şahıs) zamirleri
b) İşaret (im) zamirleri
c) Belgisiz zamirler
d) Soru zamirleri

a. Kişi (Şahıs) Zamirleri

Kişi adlarının yerini tutan zamirlerdir.

I. tekil kişi: ben
II. tekil kişi: sen
III. tekil kişi: o
I. çoğul kişi: biz
II. çoğul kişi: siz
III. çoğul kişi: onlar


Ben gidersem, çocuklara sen bak.
Sen konuşunca, o konuşmuyor.
Biz akşam geç döneriz.
Siz içeride kitap okuyun.
Onlar komşularına iyi davranırlar.

* * Kişi zamirleri iyelik eklerini almaz, bundan dolayı isim tamlamalarında tamlayan olur, tamlanan olamaz:

Onun babası geldi.
Senin hakkını ödeyemeyiz.
Benim ellerimde büyüdü.

Görüldüğü gibi kişi zamirleri bu cümlelerde tamlayan göreviyle kullanılmıştır.

* * Kişi zamirleri, diğer isim çekim eklerini alabilirler:



beni, bana, bende, benden, benim
seni, sana, sende, senden, senin
onu, ona, onda, ondan, onun
bizi, bize, bizde, bizden, bizim
sizi, size, sizde, sizden, sizin
onları, onlara, onlarda, onlardan, onların


* * Şahıs zamirleri, edatlarla grup oluşturabilir:

Bana göre bu soru yanlış.
Bunlara senin için katlandım.
Onun gibi insan az bulunur.
Bizim kadar onlar da suçlu.
Size doğru gittiler.

* * Biz ve siz kişi zamirleri -lar, -ler ekini alarak benzerlik anlamı kazanabilir:

Bizler (bizim gibi olanlar) bilimin gerçeklerine inanırız.
Sizler (sizin gibi olanlar) bu ülkeyi yükselteceksiniz.


* * Ben ve biz zamirleri tamlayan ekini -im şeklinde alır:

ben-im evim
biz-im paramız





Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tamlayanı kişi zamiri olan bir isim tamlaması vardır?

A) Çocuğun sözlerine hepimiz inandık.
B) Bu köyde onun sözü geçer.
C) Sen her olayı abartırsın.
D) Bizim için her fedakârlığı yaptı.

Yanıt: B










Dönüşlülük Zamiri

Dönüşlülük zamiri kendi sözcüğüdür.

Kişi zamirlerinin de yerine kullanılabilen dönüşlülük zamiri, cümlede özneyi pekiştirmek için bulunur:

Kitabı ben kendim ciltledim.
Soruyu seri kendin çöz.





Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "kendi" sözcüğü kişi adılı (şahıs zamiri) ile birlikte kullanılarak özneyi pekiştirme görevi üstlenmiştir?

A) Beni kendisi ona tavsiye etmiş.
B) Bu konuyu siz kendisiyle görüşmelisiniz.
C) Bunu, siz kendiniz böyle istediniz.
D) Söylediklerimi sen kendilerine iletmedin mi?

(2003-LGS)

Yanıt: C












* * Dönüşlülük zamiri kendi, iyelik eklerini alabilir,


kendi-m kendi-miz
kendi-n kendi-niz
kendi-si kendi-leri

* * Dönüşlülük zamiri, iyelik eklerini aldığından isim tamlamalarında hem tamlayan hem de tamlanan olabilir:

Kendi evi.
Kendi sesi
Çocuğun kendisi,
Sanatçıların kendileri

Not: Şahıs zamirleri isim tamlamalarında tamlayan olur, tamlanan olamaz.


"Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu kurala uymayan (yani tamlanan olan) bir zamir kullanılmıştır?" gibi bir soruyla karşılaşıldığında akla hemen kendi dönüşlülük zamiri gelmeli. Çünkü diğer kişi zamirleri sadece tamlayan olur, tamlanan olamaz. Kendi dönüşlülük zamiri ise hem tamlayan hem de tamlanan olabilir.





Örnek Soru:

Ad takımlarında kişi adılları tamlayan olur, tamlanan olamaz.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu kurala aykırı bir kullanım vardır?

A) Benim sözlerimi dikkate almadı.
B) Onun gelmesini bekliyoruz.
C) Yıllardır kendi evinde oturuyor.
D) Sunucunun kendisi konuşmayı bilmiyor.

Yanıt: D














b. İşaret (İm) Zamirleri

Varlıkların yerlerini işaret yoluyla tutan zamirlerdir. Türkçedeki başlıca işaret zamirleri şunlardır:

Bu: Yakında olan bir varlığı gösteren zamirdir. ==> Bu, dün geldi.

Şu: Biraz uzaktaki varlığı gösteren zamirdir. ===> Şu daha güzeldi.

O: Çok uzakta olan veya o anda orada bulunmayan varlıkları karşılayan zamirdir.==> O, yine arızalanmış.

bunlar, şunlar, onlar işaret zamirlerinin çoğullarıdır.

Ayrıca, öteki, beriki, öbürü, diğeri, oradaki, buradaki sözcükleri de işaret zamiri olarak kullanılır.

* * İşaret zamirleri isim çekim eklerini alır:

bunu, buna, bunda, bundan, bunun şunu, şuna, şunda, şundan, şunun onu, ona, onda, ondan, onun

Bunu yalnız ben çözdüm.
Şundan biraz alsana.
Ondan sen de tattın mı?

* * Bu, şu, öteki ve beriki zamirleri insanın yerini işaret yoluyla tuttuklarında yine işaret zamiri olurlar, kişi zamiri olamazlar.

Bu, benim sorularımı çözdü.
Şu, sınıfımızın en iyi öğrencisidir.
Öteki bana kızınca babam da ona kızdı.

Bu cümlelerde geçen bu, şu, öteki ve beriki zamirleri kişilerin yerlerini işaret yoluyla tutmuşlardır.





Örnek Soru:

"Şu" kelimesi aşağıdaki cümlelerin hangisinde işaret zamiri olarak kullanılmıştır?

A) Şu yalnızlık da çekilmiyor.
B) Sizin aradığınız şu değil miydi?
C) Şu havada dışarı çıkılır mı?
D) Ne güzel oynuyor şu çocuklar!
(1998-DPY)
Yanıt: B











* * Yer belirten bura, şura, ora sözcükleri de işaret zamirleridir.


Buraya yaklaşmayın!
Şurası daha güzel.
Orayı ne zaman gördün?
Buradan ayrılmayın!
Şurada beni bekleyin!

* * böyle, şöyle, öyle sözcükleri de işaret (gösterme) zamiri olarak kullanılır.

Böylesini isterim.
Öyleleri çevreye zarar veriyor.
Şöyle buyurun.






Uyarı: O sözcüğü insanın yerini tutarsa kişi zamiri olur, insan dışındaki varlıkların yerini tutarsa işaret (gösterme) zamiri olur.

O her ödevini bana yaptırıyor.
O kaç gündür yem bile yemiyor.

Birinci cümlede o insanın yerini tuttuğundan kişi zamiri, ikinci cümlede insan dışındaki bir varlığın yerini tuttuğundan işaret zamiridir.

















Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "o" sözcüğü farklı türden bir zamirdir?

A) Bu sınavı da o kazandı.
B) Onu niçin doğum gününe çağırmadın?
C) Onu rafların birine yerleştir.
D) O hiçbir zaman benim sözümü tutmadı ki!


Yanıt: C










c. Belgisiz Zamirler

Adın yerini tutan; ancak kişiyi ya da nesneleri kesin bir biçimde karşılamayan zamirlere belgisiz zamir denir.

Kalemlerden birkaçını bana ver.
Kuşların birçoğu köyü terk etti.
Herkes yanındakinden sorumlu.
Kimseyi içeri almayın.
Hiçbiriniz izinsiz ayrılmayın.
Hepiniz bu işte görevlisiniz.
Bunu bırak başkasını al.
Bazısı her olayı kötüye yorumlar.
Kimi geldi, kimi gitti.

Yukarıdaki cümlelerde geçen renkli sözcükler, varlıkların yerlerini belirsiz olarak tuttuklarından belgisiz zamirdir.

Not: Belgisiz sıfatlar çekim eki aldıklarında belgisiz zamir olur.

Birkaç kişi daha geldi.
Hiçbir soru zor değildi.
Bazı öğrenciler geç geldi.

Yukarıdaki cümlelerde birkaç, hiçbir, bazı sözcükleri isimleri belirttiklerinden belgisiz sıfat olmuştur.

Birkaçı daha geldi.
Hiçbiri zor değildi.
Bazıları geç geldi.

Bu cümlelerde ise birkaç, hiçbir ve bazı sözcükleri çekim eki aldıklarından belgisiz zamir olmuştur.


* * Belgisiz zamirler isim tamlamalarında hem tamlayan hem tamlanan olur:

Kuşların hepsi (tamlanan)
Soruların hiçbiri (tamlanan)
Hepsinin derdi (tamlayan)
Birinin kitabı (tamlayan)

Not: kimse, hiç kimse, hepsi, herkes, şey sözcükeri belgisiz sıfat olarak kullanılmaz, belgisiz zamir olarak kullanılabilir.

İçeride hiç kimse yoktu.
Herkes muhtardan şikâyetçi.
Yetkililer her şey yolunda, dedi.







Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük belgisiz sıfat olarak kullanılamaz?

A) Yolcuların hepsi kurtarıldı.
B) Günlerin çoğu çalışmakla geçiyor.
C) Çiçeklerin tümü kurumuş.
D) Artık başkasına inanmam.

Yanıt: A









d. Soru Zamirleri

İsimlerin yerlerini soru yoluyla tutan zamirlere soru zamirleri denir.

Türkçede asıl soru zamirleri kim ve ne'dir.

Kim bunu sana verdi?
Kardeşlerine sen ne aldın?

* * Kim ve ne soru zamirleri isim çekim eklerini alabilir:

Saatlerdir kimi bekliyorsun?
Bu kazağı kime aldın?
Kimde bu kitabı bulabiliriz?
Bu haberi kimden duydun?
Yine neyi kaybettin?
Bu yiyecekleri neye koyalım?
Bunları nereye bırakayım?
Bu ilacı nerede bulabiliriz?
Bu kadar parayı nereden aldın?

* * Ayrıca hangi, kaç, kaçıncı sözcükleri çekim eki aldıklarında soru zamiri olur:

Çantalardan hangisi senin?
Bu çocuk hangisinden başarılı?
Öğrencilerin kaçı ödev yapmış?
Yarışı kazananlardan kaçıncısına ödül verdiniz?

* * Neden sözcüğü bir şeyin hammaddesinin yerini tutarsa soru zamiri olur, Neden sözcüğü niçin anlamına gelirse soru zarfı olur:

Baklava neden yapılır? (zamir)
Bu kilim neden dokunmuş? (zamir)
Soruları neden çözmedin? (zarf)
Neden bizimle gelmedin? (zarf)


* * Ne sözcüğü de niçin anlamına gelirse zarf olur:

Öğrenciler sana ne sordu? (zamir)
Ne bakıyorsun öyle? (zarf)





Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "ne" sözcüğü nün türü diğerlerinden farklıdır?

A) Ona ne yaptınız da bu hâle geldi?
B) Bu ne kıyafet böyle anlayamadım.
C) Eğitim konusunda ne öneri getirdiniz?
D) Ne gün geleceklerini henüz söylemediler.

(2004-LGS)

Yanıt: A













Not: Soru zamirlerinin cevabı ya zamirdir ya da isimdir:


Onları nereye götürdün?
Onları sinemaya götürdüm. (isim)


Hangisi sana kötü davrandı?

Şu bana kötü davrandı, (zamir)


Not: Soru cümlelerinde şu tür ifadelere dikkat edilmeli:

"Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru zamiri vardır ile soru anlamı bir zamirle sağlanmıştır." ifadesi birbirinden farklıdır.

Ne aldığını biliyor musun?
Dün sana ne aldılar?

Yukarıdaki cümlelerde geçen ne sözcükleri soru zamiridir. Yani her iki cümlede de soru zamiri kullanılmıştır. Ancak birinci cümlede soru anlamı mı soru ekiyle sağlanmış, ikinci cümleye ise ne sözcüğü soru anlamı katmıştır.







Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru anlamı bir zamirle sağlanmıştır?

A) Kimin geç geldiğini öğrendin mi?
B) Bu saatte ne dolaşıp duruyorsun?
C) Hangisini beğendiğini biliyor musun?
D) Bu soruları kime çözdürebilirim?

Yanıt: D













Örnek Soru:

Aşağıdakilerden hangisinde kelime hâlinde bir zamir yoktur?

A) Bu sorulardan zor olanı hangisidir?
B) Neyi okumam gerektiğini şimdi öğrendim.
C) Artık, kime nasıl davranacağımı bilemiyorum.
D) Hangi romanı okuduğunuzu söyler misiniz?

(1998-DPY)

Yanıt: D

















2. Ek Durumundaki Zamirler

Ek durumundaki zamirler ikiye ayrılır:

a) İlgi Zamiri
b) İyelik Zamirleri

a. İlgi Zamiri

İlgi zamiri "-ki" ekidir. İlgi zamiri -ki belirtili isim tamlamalarında tamlananın yerini tutarak tamlayana bitişik yazılır.

Salonun lambası yanıyor, odanınki yanmıyor.
Benim çantam, seninkinden daha yeni.
Senin araban, benimkinden güzel.

Bu cümlelerde kullanılan -ki'ler zamirdir.

* * İlgi zamiri -ki ünlü uyumuna uymaz. Sözcüklere, -ınki, -inki, -unki, -ünki, -nınki, -ninki, -nunki, -nünki, -imki şeklinde eklenir.

Onlarınki, bizimkinden daha parlak görünüyor.

Sıfat yapım eki olan -ki:

Sıfat yapan -ki isimlere -daki, -deki, -taki, -teki şeklinde eklenir. İsme sorulan "Neredeki?" ve "Ne zamanki?" sorularına cevap verir.

Ağaçtaki kuş
Yoldaki işaretler
Yarınki toplantı
Sabahki çay




Yukarıdaki -ki ekleri, sıfat yapım eki olarak kullanılmıştır.


Bağlaç olan ki:

Bağlaç olan ki sözcüktür ayrı yazılır.

Osman ki çok zeki, bu soruyu çözemedi.
Gelsin ki onu da görelim.

Not: Fiillerden sonra gelen ki'lerin hepsi bağlaçtır, ayrı yazılır.

Unutma ki dünya fani.
Kızıl havalan seyret ki akşam olmakta.
Kitabı açtım ki sayfalar yırtık.





Örnek Soru:

"-ki" eki hangi cümlede ilgi zamiri değildir?

A) Bizim ev, sizinki kadar güzeldir.
B) Çocuk elindeki poşeti zor taşıyor.
C) Benim elbisem mavi, kardeşiminki siyahtı.
D) Ahmet'in el yazısı, Ali'ninki gibidir.

(1995-ÖO)

Yanıt: B













b. İyelik Zamirleri (Ekleri)

İsim ya da isim soylu sözcüklere eklenerek onların kime ait olduklarını belirten eklerdir.

I. tekil kişi ev-im (benim)
II. tekil kişi ev-in (senin)
III. tekil kişi ev-i (onun)

I. çoğul kişi ev-imiz (bizim)
II. çoğul kişi ev-iniz (sizin)
III. çoğul kişi ev-leri (onların)

Yukarıda ev sözcüğüne eklenen ekler iyelik ekleridir.

Ders çalışırken masası çok dağınıktır.
Artık sözlerim onu hiç etkilemiyor.

Bu cümlelerdeki altı çizili ekler, eklendikleri sözcüklerin (onun masası, benim sözlerim) kime ait olduklarını bildirdiklerinden iyelik zamiridir.





Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerdeki altı çizili eklerden hangisi iyelik zamiridir?

A) Yarım ekmekle doymam.
B) Kitabı yine kaybolmuş.
C) Sınıfın havası çok ağırdı.
D) Bizim insanımız konukseverdir.

Yanıt: B