Sıfatlar (Önadlar)

[Berktuğ]

Varlıkları renk, biçim, durum yönüyle niteleyen; sırası, sayısı, yeri, yönüyle belirten sözcüklere sıfat denir.
Ev, tüm evlere verilen bir tür adıdır. Ancak tüm evler birbirinin aynısı değildir. Çünkü evlerin kimi büyük, kimi küçük, kimi bahçeli, kim bahçesiz, kimi eski, kimi yeni... Evler arasındaki bu farkı belirtmek için, büyük ev, küçük ev, bahçeli ev, bahçesiz ev, eski ev, yeni ev... denir. İşte evler arasındaki bu farkı göstermek için kullanılan sözcüklere (büyük, küçük, bahçeli, bahçesiz, eski, yeni) sıfat (ön ad) denir.

Bir sözcüğün sıfat olabilmesi için, sözcük şu özellik­lere sahip olmalı:
* Sıfat olan sözcükler isimlerden önce gelmeli ve mutlaka ismi nitelemeli.
Herkes temiz elbiselerini giymişti.
Her yıl buralar güzelleşiyor.
Ağlayan insanlar da bir gün gülecek.

* Sıfatlar çekim eki almaz, aldıklarında sıfat olmaz.
Genç insanlara fırsat verilmeli. (sıfat)
Gençlerefırsat verilmeli. (isim)
Hasta adamı hemen içeri aldılar. (sıfat)
Hastayı hemen içeri aldılar. (isim)

* Sıfatla nitelediği ismin arasına noktalama işareti konmaz, konduğunda sözcüğün görevi değişebilir.
Küçük evde oturmak istemiyor. (sıfat)
Küçük, evde oturmak istemiyor. (isim)
İhtiyar adama bağırdı. (sıfat)
İhtiyar, adama bağırdı. (isim)

Sıfatlar iki gruba ayrılır:

Niteleme (Durum) Sıfatları
İsimleri renk, durum ve biçim bakımından niteleyen sözcüklerdir.
* Niteleme sıfatları, isme sorulan "Nasıl?" sorusuna cevap verir:
Yumuşak yatak
Sevimli çocuk
Hırçın deniz

* Niteleme sıfatları ikilemelerden ve sözcük grup­larından da oluşabilir:
Mavi çizgili gömlek giymiş.
Sarı sarıayvaları dallardan kopardı.
Müdür geç gelen öğrencileri bekletti.
Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "ağır" sözcü­ğünün türü diğerlerinden farklıdır?
A) Çocuğun sırtında ağır bir yük vardı.
B) İnşaat işinde biz ağır davrandık.
C) Ben sınıftakilerden daha ağır yazıyorum.
D) Dedem son yıllarda ağır işitiyor.
Cevap: A

Belirtme Sıfatları
İsimleri işaret, sayı, soru ve belgisizlik bakımından belirten sıfatlardır.

Belirtme sıfatları dörde ayrılır:
1. İşaret (İm, Gösterme) Sıfatları
İsimleri işaret yoluyla belirten sıfatlardır.
İşaret sıfatlan isme sorulan "Hangi?" sorusuna cevap verir.
Bu sözcüğü yakın varlıklar için, şu sözcüğü biraz uzakta olan varlıklar için, o sözcüğü ya çok uzak veya o anda orada bulunmayan varlıklar için kullanılır.
Bu kitabı oku.
Şu eve taşındılar.
O araba bizimdi.
** Ayrıca "öteki, beriki, diğeri, yarınki, buradaki, şu­radaki, oradaki" sözcükleri de işaret sıfatı olarak kul­lanılır:

Örnekler:
Eşyalarını öteki eve taşıyalım.
Beriki sokakta oturuyoruz.
Sen diğer sınıfa geç.
Buradaki kitabı kim aldı?
Şuradaki ağaçları ben diktim.
Oradaki köyler çok güzel.
Yarınki gezi ertelenmiş.

Not: İşaret sıfatları çekim eki aldıklarında işaret zamiri olur.
Bu kitabı aldım. (sıfat)
Bunu aldım. (zamir)
Şu kolileri taşı. (sıfat)
Şunları taşı. (zamir)
O defteri ciltledim. (sıfat)
Onu ciltledim. (zamir)

Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "bu" sözcüğü sıfat göreviyle kullanılmıştır?
A) Bu her anne babanın görevidir.
B) Bu olay hepimizi çok sarstı.
C) Bu hiçbir zaman sizin olmayacak.
D) Bu bizim çocuğa dar gelir.
Cevap: B

[Berktuğ]

2. Sayı Sıfatları
İsimleri sayı, sıra ve bölüm bakımından belirten sıfat­lardır.
Sayı sıfatları kendi içerisinde dörde ayrılır:
a) Asıl Sayı Sıfatları
Asıl sayıların isimleri belirttikleri sıfatlardır. Asıl sayı sıfatları isme sorulan "Kaç?" sorusuna cevap verir.
On yıl yaşadı.
İki çocuk geldi.
On üç ekmek al.

Not: Asıl sayı sıfatlarının belirttikleri isimler çoğul eki almaz.
Üç kişiler (Yanlış)
Yüz ağaçlar (Yanlış)

** Ancak bazı kalıplaşmış sözler ve özel adlar çoğul eki almışlardır.
Kırk Haramiler, üç aylar, Beşyüzevler...
b) Sıra Sayı Sıfatları
İsimlerin sıralarını, derecelerini belirten sıfatlardır. Sıra sayı sıfatları asıl sayılara "-(ı)ncı" eki getirilerek yapılır ve isme sorulan "Kaçıncı?" sorusuna cevap verir.
Üçüncü katta oturuyor.
Beşinci sınıflar dağıldı.
On beşinci yüzyılda yaşamış.

** İlk ve son sözcükleri sıra sayı sıfatı olarak kullanılır:
İlk maçı kaybetti.
Son katta oturuyor.

c) Üleştirme Sayı Sıfatları
İsimleri bölümlere, parçalara ayırarak belirten sıfat­lardır. Üleştirme sıfatları asıl sayılara "-ar, -er" ekleri getirilerek yapılır ve isme sorulan "Kaçar?" sorusuna cevap verir.
Suçlular onar yıl ceza aldı.
Hepimiz ikişer elma yedik.
Her konudan üçer soru çöz.

Not: Üleştirme eklerini alan sayılar ikileme oluştururlarsa sıfat olamaz, zarf olur.
İkişer ikişer, beşer beşer, altışar altışar (sıralandılar)...

d) Kesir Sayı Sıfatları
İsimleri kesirli olarak belirten sıfatlardır. Kesir sayı sı­fatları isme sorulan "Kaçta kaç" sorusuna cevap verir.
Yüzde on kâr
Üçte iki pay
Binde yirmi eğim

** Çeyrek ve yarım sözcükleri her ne kadar kaçta kaçsorusuna cevap vermeseler de kesirli anlam taşıdıklarından, kesir sayı sıfatı olur:
Yarım elma, çeyrek ekmek...

Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sayı sıfatı kullanılmamıştır?
A) Köye üç yıl hiç gitmedim.
B) Son maçı da kaybedince elendi.
C) İkişer ikişer kitapları yerleştirdi.
D) Evinden ayrılalı onuncu hafta oluyor.
Cevap: C

3. Belgisiz Sıfatlar
İsimleri kesin olmayacak biçimde belirten sıfatlardır.
Bazıkuşlar yırtıcıdır.
Her gün daha da güzel geçiyor.
Başka ülkelere de gittin mi?
Hiçbir insan böyle davranmaz.
Birkaçyıl daha kalacakmış.
Bütün çiçekler açtı.

Yukarıdaki cümlelerde geçen bazı, her, başka, hiçbir, birkaç, bütün sözcükleri belgisiz sıfattır.
** Bir sözcüğü tek anlamına gelirse sayı sıfatı, her­hangi anlamına gelirse belgisiz sıfat olur:
Ankara'da bir gün kaldı. (Sayı sıfatı)
Bir gün gerçekler ortaya çıkacaktır. (Belgisiz sıfat)

Örnek Soru: (1993-EML)
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde belgisiz sıfatla yapılmış bir sıfat tamlaması vardır?
A) Küçük havuzda iki ördek yüzüyordu.
B) Havuzun etrafında birkaç çocuk oynuyordu.
C) Bazıları bu ördekleri yakalamak istediler.
D) Yavru ördek çocuklardan kaçıyordu.
Cevap: B

Not: Belgisiz sıfatlar çekim eki aldıklarında belgisiz zamir olur:
Birkaç kişi geldi. (sıfat)
Birkaçı geldi. (zamir)
Bazıöğrenciler yok. (sıfat)
Bazıları yok. (zamir)
Bir adam seni sordu. (sıfat)
Biri seni sordu. (zamir)

4. Soru Sıfatları
İsimleri soru yoluyla belirten sıfatlardır. Soru sıfat­larının cevabı sıfattır.
Nasıl bir ev aldılar? (Büyük bir ev aldılar.)
Kaç kişi geldi? (On kişi geldi)
Kaçıncı sırada oturuyor? (Beşinci sırada oturuyor.)
Hangi eve baktın? (Şu eve baktım.)

Örnek Soru: (1998-DPY)
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru, bir sıfatla sağlanmıştır?
A) Ödevini yapmayı nasıl unutursun?
B) Kütüphaneden hangi kitapları aldınız?
C) Kimler benimle top oynamaya gelecek?
D) Gecenin bu saatinde nereye gidiyor?
Cevap: B

Sıfatların kullanımı:
* Bir sıfat bir ismi niteleyebilir: Güzel kokular sürün.
* Bir sıfat birden çok ismi niteleyebilir: Ucuz gömlek ve kravat almış.
* Birden çok sıfat bir ismi niteleyebilir:Ütülüve temiz gömlek giyin.
* Bir isim hem niteleme hem belirtme sıfatı alabilir: Kırık bir kalp asla onarılmaz.

Adlaşmış (İsimleşmiş) Sıfat
Tek başına isim olarak kullanıldığı gibi bir ismin önüne geldiğinde sıfat olarak kullanılabilecek durum­daki sözcüklerdir.
Adlaşmış sıfatlar, niteleme sıfatlarına çekim eki geti­rildiğinde veya nitelediği ismin yerine kullanıldığında oluşur.
Güçlü insanlar, zayıf insanları korumalı. (sıfatlar)
Güçlüler, zayıfları korumalı. (adlaşmış sıfatlar)
Hasta oğluna seslendi. (sıfat)
Hasta, oğluna seslendi. (adlaşmış sıfat)
Gelen, gideni aratır. (adlaşmış sıfatlar)
Yaralılar hastaneye kaldırıldı. (adlaşmış sıfat)

Örnek Soru: (1997-EML)
"Bazı sıfat tamlamalarında tamlanan düşer, onun görevini tamlayan üstlenir." Aşağıdaki atasözlerinden hangisinde bu açıkla­maya uygun bir örnek verilmiştir?
A) Beylik çeşmeden su içme.
B) Borçsuz çoban, yoksul beyden yeğdir,
C) Tembele iş buyur, sana akıl öğretsin.
D) Akan su yosun tutmaz.
Cevap: C

Pekiştirme Sıfatları
Kimi niteleme sıfatlarının ilk ünlüsüne kadar olan kısım alınır; "m, p, r, s" ünsüzlerinden yakışanı ile bir ön ek hâline getirilir ve sözcüğün başına eklenerek sıfat pekiştirilir.
Yeşil: yemyeşil ova
Sıcak: sımsıcak yuva
Mavi:masmavi deniz
Uzun: upuzun ağaç
Temiz: tertemiz ev

** Bazı sözcükler pekiştirilirken bu kurala uymaz, araya bir "a, e" sesi alır:
Yalnız: yapayalnız adam
Sağlam: sapasağlam ayakkabı

** İkilemelerle de pekiştirme sıfatı yapılabilir:
Kırmızı kırmızıelmalar
Deste deste para
Sulu sulu erikler

** İkilemeler arasına "mi" soru eki getirilerek de pekiştirme sıfatı yapılır:
Geniş mi genişbir salon
Şirin mi şirin bir çocuk

Örnek Soru: (1993-DPY)
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde pekiştirme sıfatı vardır?
A) Büyücek bir evde oturuyor.
B) Kapkara gözleriyle etrafı süzüyor.
C) Ekşimsi elmaları iştahla yiyor.
D) Sarımtırak otların arasında dolaşıyor.
Cevap: B

Sıfatlarda Küçültme
Sıfatlara getirilen -ce, -(ı)mtırak, -(ı)msi ekleri sıfatın anlamında daralma, kısma oluşturur:
İrice taş (İri değil, iriye yakın)
Ekşimsi elma (Ekşi değil, ekşiye yakın)
Kırmızımtırak boya (Kırmızı değil, kırmızıya yakın)

Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde küçültme sıfatı kullanılmamıştır?
A) Kısacık yolu kaç saatte geldin?
B) Ayvanın ekşimsi tadı vardı.
C) Sarımtırak yaprakları vardı ağaçların.
D) Göl buradan mavimsi görünüyor.
Cevap: D