Ses Bilgisi

[Berktuğ]

Ses: İnsanlar duygu ve düşüncelerini dil aracılığıyla aktarırlar. Dil sözcüklerden oluşur. Sözcükler seslerden oluşan anlamlı bütünlerdir.
Ses, dilin söylenen ve duyulan en küçük parçasıdır. Harfler, sesleri yazıda gösteren işaretlerdir.

Dilimizde sesler ünlü ve ünsüz olmak üzere ikiye ayrılır.

Ünlüler (Sesliler): Ses yolunda herhangi bir engele çarpmadan çikan seslere ünlü denir. Dilimizde sekiz ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Ünlü harflerin her birinin üç özelliği vardır.
Aşağıdaki tabloda ünlüler bu özelliklerine göre gruplandırılmıştır:

	Düz		Yuvarlak
	GENİŞ	DAR	GENİŞ	DAR
KALIN	a	ı	o	u
İNCE	e	i	ö	ü

Büyük Ünlü Uyumu

Bu uyuma kalınlık-incelik uyumu da denir. Bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur.

• çalışmak, okullarımız, etkisiz, öğrenciler...
  

Yukarıdaki örneklerde sözcükler, kalınlık-incelik bakımından uyumlu olduklarından büyük ünlü uyumuna uymaktadır.
Örnek Soru - 1:
Aşağıdaki sözcüklerden hangisi büyük ünlü uyumuna uymaz?

A) sınırlı
B) görgülü
C) bakımsız
D) meraklı
Yanıt: D

Örnek Soru - 2

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde büyük ünlü uyumuna aykırı sözcük yoktur?

A) Isıtılan demir genişler.
B) Çalışan insan her zaman başarır.
C) imzalanacak çok belge var.
D) Kardeşimle ödevlerimi yazıyorum.
Yanıt: A

Örnek Soru - 3:
Aşağıdaki kelimelerin hangisinde büyük sesli uyumu aranır?
A) Kütüphane B) Söz
C) Öğrenci D) Televizyon
(1991-KLJ)
Yanıt: C
Uyarı: Bazı sözcükler Türkçe oldukları hâlde zamanla değişikliğe uğradığı için ünlü uyumuna uymamaktadır.

ESKİDEN	GÜNÜMÜZDE
karındaş	kardeş
alma	elma
ana	anne
kangı	hangi

Aşağıdaki ekler tek biçimli olduğu için büyük ünlü uyumuna uymaz:

• -yor ==> geliyor
  
  
• -ken ==> koşarken
  
  
• -leyin ==> akşamleyin
  
  
• -(ı)mtırak ==> ekşimtırak
  
  
• -ki ==> bununki
  
  
• -daş ==> meslektaş
  

[Berktuğ]

Küçük Ünlü Uyumu

Bu uyuma düzlük-yuvarlaklık uyumu da denir. Küçük ünlü uyumunda iki kural vardır:

a. Bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa onu takip eden hecelerde düz ünlüler bulunur:

• kitaplık, erdemli...
  

b. Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bu heceyi izleyen ilk hecede düz-geniş ünlü (a, e) veya dar-yuvarlak ünlü (u, ü) bulunur:

• okumaktan, örnekler, umutlar...
  

Uyarı: Küçük ünlü uyumunda hece takibi vardır. Yani birinci heceyle ikinci, ikinci heceyle de üçüncü hecenin uyumlu olması gerekir:

• gözlerimiz, gördükleri, öğrenci...
  

Ünlü uyumlarının aranmadığı sözcükler:

• Tek heceli sözcük: ev, sert, ilk...
  
• Birleşik sözcükler: birkaç, Karagöz, ilkokul...
  
• Yabancı sözcükler: medya, kaset, şeffaf...
  

Uyarı: Kimi sözcükler Türkçe oldukları hâlde küçük ünlü uyumuna uymamaktadır.

• çamur
  

• yağmur
  

• karpuz
  
  

Örnek Soru - 4:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük küçük ünlü uyumuna uymamaktadır?
A) Soğanı iyice kavur.
B) Dergileri rafa diziver.
C) Artık bu masal kabak tadı verdi.
D) Gölün suyu çekildi.
Yanıt: A

Ünsüzler (Sessizler)
Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir.
Dilimizde yirmi bir ünsüz vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.
Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlere yumuşak ünsüzler adı verilir: b, c, d, g, ğ, j, I, m, n, r, v, y, z.

Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlere sert ünsüzler adı verilir: ç, f, h, k, p, s, ş, t.
Türkçede Hece Çeşitleri
Bir solukta çıkarılan ses ya da ses birliğine hece denir.
Hece sayısını ünlüler belirler. Bir sözcükte kaç tane ünlü varsa o kadar hece vardır. Örneğin, "bek-let-ti" sözcüğünde üç ünlü bulunduğundan bu sözcük üç hecelidir.
Dilimizde altı çeşit hece vardır:
1. Bir ünlüden oluşan heceler: o, a
2. Bir ünsüz, bir ünlüden oluşan heceler: su, bu, ne...
3. Bir ünlü, bir ünsüzden oluşan heceler: ev, at, ol, es...
4. Bir ünlü, iki ünsüzden oluşan heceler: üst, art, ilk...
5. Bir ünsüz, bir ünlü ve bir ünsüzden oluşan heceler: bak, yer, yat...
6. Bir ünsüz, bir ünlü ve iki ünsüzden oluşan heceler: Türk, dert, kırk...

[Berktuğ]

SES OLAYLARI

Ünsüz Yumuşaması

Türkçe sözcüklerin sonunda "b, c, d, g" yumuşak ünsüzleri bulunmaz; bunların yerine "p, ç, t, k" sert ünsüzleri bulunur, "p, ç, t, k" ile biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde
"p>b'ye,
ç>c'ye,
t>d'ye,
k>g, ğ'ye"
dönüşür. Bu ses olayına ünsüz yumuşaması denir.

• çorap-ı > çorabı
  
• kaşık-ı > kaşığı
  
• renk-i > rengi
  
• kurt-u > kurdu
  
• amaç-ı > amacı
  

Uyarı: Özel adlarda, çoğu tek heceli sözcüklerde ve yabancı sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz.

• Zonguldak'a
  
• Burak'ı
  
• kat-ı>katı
  
• çöp-ü>çöpü
  
• jilet-i>jileti
  
• hukuk-u> hukuku
  

Örnek Soru - 5:

Aşağıdaki kelimelerden hangisine sesliyle başlayan bir ek getirildiğinde yumuşama görülmez?

A) Kırbaç B) Yatak
C) Devlet D) Kebap
(1993-DPY)
Yanıt: D
Örnek Soru - 6:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sert ünsüz yumuşaması yoktur?
A) Bu işten umudum kesildi.
B) Soğuğa karşı tedbirli olmalıyız.
C) Yaz tatilinde oldukça dinlendik.
D) Kitabımı çantaya yerleştirdim.
(1994-DPY)
Yanıt: C

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)
Türkçede sert ünsüzlerle (p, ç, t, k, s, ş, f, h) biten sözcüklere "c, d, g" ünsüzleri ile başlayan bir ek getirildiğinde ekteki "c, d, g" ünsüzleri "ç, t, k"ye dönüşür. Bu duruma ünsüz sertleşmesi ya da ünsüz benzeşmesi denir.

• sınıf - ça ==> sınıfça
  
• git - di ==> gitti
  
• Türk - çe ==> Türkçe
  
• ağaç - da ==> ağaçta
  
• savaş - çı ==> savaşçı
  
• sabah - dan ==> sabahtan
  
• matkap - dan ==> matkaptan
  

* Rakamlara ek getirilirken de sert ünsüz uyumu kuralına uyulur.

• 1973'de değil, 1973'te olmalı. Çünkü 3(üç) ç ile bittiğinden d ile başlayan ek t ile başlamalı.
  

• Saat 5'de değil 5' te,
  

• 1994'de değil 1994'te...
  

Örnek Soru - 7:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sert ünsüz benzeşmesine örnek vardır?
A) Bu sokağın yolları çok bozuk.
B) Baskın basanındır, derler.
C) Kapalı yollar bir bir açılıyor.
D) Her söze hemen inanır.
(1993-DPY)
Yanıt: B
Örnek Soru - 8:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, ünsüz yumuşamasına uğramış bir sözcük yoktur?
A) Anahtarı bulamayınca kilidi kırdılar.
B) Kardeşim kızamığa yakalandı.
C) Barışmaları için kardeşim aracı oldu.
D) Masadaki kitabı bana verir misin?
(1996-ATML)
Yanıt: C

n>m değişimi

Dilimizde "b" ünsüzünden önce gelen "n" ünsüzü "m"ye dönüşür.

• tenbel > tembel
  
  
  
• canbaz > cambaz
  
  
  
• perşenbe > perşembe
  
  

Uyarı: Özel adlarda ve birleşik sözcüklerde bu kurala uyulmaz.

• İstanbul, sonbahar, Zeytinbumu, binbaşı...
  
  
  

[Berktuğ]

Kaynaştırma (Koruyucu) Ünsüzleri

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan ekler gelecek olursa bu iki ünlü arasına "y-ş-s-n" ünsüzlerinden biri girer.

• masa-s-ı
  
• masa-y-ı
  
• bahçe-s-i
  
• bahçe-y-i
  
• iki-ş-er
  
• altı-ş-ar
  

Uyarı: Kaynaştırma ünsüzleri sözcüğün kökünde aranmaz.

• kayık, kaşık...
  

Bu sözcüklerdeki altı çizili ünsüzler kaynaştırma değildir.

Uyarı:

• "Senin kitab-ın-ı aldım." cümlesinde altı çizili "-in" eki iyelik ekidir, kaynaştırma ünsüzü yoktur.
  
  
  
• "Onun kitab-ı-n-ı aldım." cümlesinde iyelik eki "-ı" olduğu için "n" kaynaştırma ünsüzüdür.
  

Örnek Soru -9:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde kaynaştırma ünsüzü yoktur?
A) Yirmişer B) Kapıya
C) Halısı D) Düğünün
Yanıt: D


Ulama

Ulama, ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük geldiğinde, önceki sözcüğün son ünsüzünün sonrakinin başına eklenerek okunmasıdır.

• sabah oldu
  

• açık alan
  

• Onlar ile korularda el ele tutuşun.
  

Uyarı: Aralarında noktalama işareti bulunan sözcükler arasında ulama olmaz.

• "Kardeşim, eve geldi."
  

Bu cümlede belirlenen yerde ulama yoktur.

Örnek Soru - 10:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ulama yoktur?
A) Sultan Murat eydür, gelsün göreyim.
B) Nice kahramandır ben de bileyim.
C) Vezirlik isterse üç tuğ vereyim.
D) Yiğitlere serdar oldu Genç Osman.
(1993 DPY)
Yanıt: B


Ünlü Daralması
Şimdiki zaman eki "-yor"daki "y" sesi kendinden önce gelen geniş ünlüleri (a, e) daraltıp "ı, i, u, ü"ye dönüştürür.

• ara - yor > arıyor
  
• temizle - yor > temizliyor
  
• görme - yor > görmüyor
  
• unutma - yor > unutmuyor
  
• de - yor > diyor
  

* Kimi zaman kaynaştırma harfi "y"nin de böyle bir daralmaya yol açtığı görülür.

• ye - y - ecek > yiyecek
  
• de - y - e > diye ...
  

Ünlü (Hece) Düşmesi

İkinci hecelerinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklere, ünlü ile başlayan ekler getirildiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer. Bu kurala ünlü düşmesi veya hece düşmesi denir.

• alın -ı > alnı
  
• nabız -ı > nabzı
  
• nesil - i > nesli
  
• sabır - im > sabrım
  
• oğul - u > oğlu
  
• kayın-ı > kaynı
  
• devir - im > devrim
  
• ayır - ıl > ayrıl
  
• ileri - le > ilerle
  
• sıyır - ık > sıyrık
  

* Birleşik sözcük yapılırken de hece düşmesi olabilir:

• kayıp olmak > kaybolmak
  
• sabır etmek > sabretmek
  
• devir etmek > devretmek
  

[Berktuğ]

Aşınma
Aşınma, ünlü ile biten bir sözcüğün ünlü ile başlayan bir sözcükle birleşmesi sırasında iki ünlüden birinin düşmesi olayıdır.

• cuma ertesi > cumartesi
  
  
  
• ne için > niçin
  
  
  
• kahve altı > kahvaltı
  
  

Bazı birleşik sözcüklerde iki ünlü yan yana olmadığı hâlde aşınma olur.

• kayın ana > kaynana
  
  
  
• pazar ertesi > pazartesi
  
  
  
• biri birine > birbirine
  

Ünsüz Düşmesi
Sonunda "k" sesi olan sözcükler küçültme ekleri "-cık, -cik, -cek, -cak" ve "-I" yapım ekini aldığında, sözcüğün sonundaki "k" sesi düşer.

• minik-cik > minicik
  
• ufak-cık > ufacık
  
• alçak-l >alçal-
  
• küçük-l- >küçül-
  

Örnek Soru - 11:
Aşağıdaki kelimelerin hangisinde sessiz düşmesi yoktur?
A) Küçücük B) Büyücek
C) Ufacık D) Kısacık
(1993 DPY)
Yanıt: D

Örnek Soru - 12:

Aşağıdaki kelimelerin hangisinde ses düşmesi vardır?
A) Biricik B) Ufacık
C) Azıcık D) İncecik
(1994 EML)
Yanıt: B

Ünlü Türemesi
Küçültme eki "-cık, -cik" bazı sözcüklere eklenirken bu ekten önce bir ünlünün türediği görülür.

• bir-cik > bir-i-cik,
  
• dar-cık > dar-a-cık
  
• az-cık > az-ı-cık
  
• genç-cik > genc-e-cik
  

Ünsüz Türemesi
Dilimize giren bazı yabancı sözcükler "etmek, olmak" fiilleriyle birleşik fiil oluşturduklarında ya da ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında, bu sözcüklerin asıl biçimlerinde olan ikinci ünsüz ortaya çıkar.

• his et- > hisset-
  
• hal et- > hallet-
  
• ret et- > reddet-
  
• af ol- > affol-
  
• af-ı > affı
  
• hak-ım > hakkım
  
• zan-ım > zannım
  

Sözcük Vurgusu

Sözcükte bir hecenin diğerlerine göre daha baskın okunmasıdır.

• Türkçe sözcüklerde vurgu genelde son hecededir: çilek, sağlık, okul, kitap ...
  
  
• Ekler vurguyu üzerlerine alır: çiçekler, kitapçı, arkadaşım ...
  
  
• Olumsuzluk eki -ma, -me vurguyu kendinden önceki hecede bırakır: bekletme, başlama, anlamıyor...
  
  
• Yer adlarında vurgu ilk hecede veya orta hecede olabilir: Aydın, Ordu, Erzurum; İstanbul, Edirne, Denizli ...
  
  
• Pekiştirilmiş sözcüklerde ve ünlemlerde vurgu ilk hecededir: masmavi, sımsıcak, tertemiz ...
  

Örnek Soru - 13:
Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde vurgu son hecededir?
A) Gitmiyor B) Ağaçlar
C) Ankara D) Yemyeşil
Yanıt: B


Türkçe Sözcüklerin Genel Özellikleri

• Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz; bulunan sözcükler Türkçe değildir: şiir, saat, kanaat...
  
  
  
• Türkçe sözcük köklerinde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz; bulunan sözcükler Türkçe değildir: millet, kuvvet, şiddet, hiddet...
  
  
  
• Türkçede bir sözcük iki ünsüzle başlamaz; başlayan sözcükler Türkçe değildir: plan, priz, gram...
  
  
  
• Türkçede "o, ö" sesleri yalnız ilk hecede bulunur, diğer hecelerde bulunmaz; ilk hecesi dışında bu seslerin bulunduğu sözcükler Türkçe değildir: doktor, otobüs, televizyon...
  
  
  
• Türkçe sözcüklerin sonunda belli şartlarda (son ses p, ç, t, k ünsüzlerinden biri olursa) iki ünsüz yan yana bulunabilir: sarp, burç, alt, Türk...